Para a maioría da xente que se achega dalgún xeito ás linguas e literaturas da antigüidade, a concepción do “clásico” como etiqueta argumental e estética semella moi limitada nos inicios. Non en van, se pensamos nas ficcións da Grecia e da Roma antigas, é bastante frecuente que acudan ao noso maxín grandes fazañas heroicas levadas a cabo por seres case sobrenaturais entre enormes edificios de mármore branco e roupeiros repletos de peplos e quitóns. Mais estas son só fronteiras doadamente franqueables. Porque que pensariades se vos falase dunha Antígona que vive nunha Tebas distópica cuxa caída en desgraza é provocada por un Creonte de aspecto case cómico que pasa o día en bata e tomando sal de froitas para as dores estomacais? E que pensariades se vos falase dunha Ifixenia que se rebela ante o seu destino e a morea de homes cobizosos que buscan o seu sacrificio só para que as tropas aqueas poidan chegar á guerra de Troia? Parece imposible baixar os mitos dese pedestal no que moitos os situaron ao longo dos séculos, mais Xosé Manuel Rodríguez Pampín (1940-1997) atreveuse a isto e a moito máis.
Foron moitos os grandes nomes da literatura galega que reelaboraron os mitos grecolatinos nas nosas letras, especialmente no xénero dramático. Personalidades tan recoñecidas coma Isaac Díaz Pardo, Manuel María, María Xosé Queizán, Luz Pozo Garza ou Manuel Lourenzo viron na tradición clásica unha oportunidade para renovar e vivificar a nosa dramaturxia, mais a ollada de Xosé Manuel Rodríguez Pampín distínguese pola súa gran orixinalidade. A traxectoria deste sacerdote católico nado en Melide axiña vinculou o ámbito litúrxico coa cultura galega, xa que foi un fervente defensor da celebración da homilía no noso idioma e formou parte do equipo de tradutores que achegaron a Biblia ao galego. Ademais, o seu gusto polo mundo clásico impregnou a totalidade da súa obra dramática, posto que as tres únicas pezas teatrais que se coñecen da súa autoría xiran en torno a temas míticos xa prefixados na traxedia grega por autores como Sófocles e Eurípides. Por este motivo, Ricardo Carvalho Calero dixo del que era “un especialista da palliata” galega nun dos primeiros artigos que analizaron a pegada da tradición clásica no teatro galego. Ben é certo que Carvalho Calero non lle estaba a dedicar ningún piropo, pois a propia consideración do teatro galego inspirado polos mitos grecolatinos como fabula palliata encerraba un deliberado descrédito máis ca unha accidental imprecisión literaria –isto último era máis que improbable tratándose de don Ricardo, que de literatura sabía e moito–.
Xosé Manuel Rodríguez Pampín non escribiu ningunha fabula palliata, pois ningunha das súas obras teatrais era cómica nin se baseaba nos modelos da comedia latina. Mais si foi un especialista en revivir os mitos clásicos no noso teatro, en darlles a volta do xeito máis inesperado e en subtraelos dos seus marcos tradicionais. E por iso eu, como estudosa e sen humildade ningunha, considero que é un dos autores máis inxustamente esquecidos da nosa literatura.
Talvez porque a súa obra coñeceu unha difusión máis ben precaria, talvez porque optou por unha vía temática que historicamente non foi a mellor considerada entre os nosos literatos ou simplemente porque o canon operou así de mal, Rodríguez Pampín segue sendo pouco e mal coñecido malia ter dado motivos de sobra para ser lembrado. De aí a necesidade (e de novo, renuncio a toda humildade) destas liñas para celebralo e reivindicalo, liñas nas que me dedicarei a debullar a súa obra dramática completa, que consta de tres obras, todas elas inspiradas por tres grandes heroínas tráxicas e todas elas publicadas no seu momento nas páxinas da revista Grial: Creón, Creón… (1975), Ifixenia non quere morrer (1977) e Alcestes (1978). Neste primeira parte da miña reverencia escrita a Xosé Manuel Rodríguez Pampín centrareime no seu debut dramático, Creón, Creón…
Esta obra, publicada no número 50 de Grial, é unha revisión do mito de Antígona, ben coñecido grazas á versión tráxica de Sófocles na súa obra homónima do ano 442 a.C. A de Antígona é unha das figuras tráxicas máis analizadas e reinterpretadas de case todas as épocas (especialmente dos tres últimos séculos) debido ás múltiples implicacións que se aprecian no conflito tráxico do que é protagonista. Só para anotar contextos, cómpre lembrar algunhas pinceladas deste conflito: Antígona, filla de Edipo e Iocasta, e o seu tío Creonte manteñen un duro enfrontamento tras o funesto resultado da loita entre Eteocles e Polinices, irmáns de Antígona e ambos vítimas mortais da pugna fratricida polo poder en Tebas. Rematada a guerra, o corpo de Eteocles é homenaxeado e enterrado, mais o cadáver de Polinices permanece insepulto por ser considerado un traidor á patria. Antígona desoe as advertencias e insiste en dar cumprimento a unha obriga familiar e a unha antiquísima lei non escrita enterrando a Polinices, feito inmediatamente contestado e castigado por Creonte, sen que este sospeite de que acaba de traer a desgraza sobre el e sobre a cidade. Finalmente, Antígona suicídase tras ser cruelmente recluída nunha cova mentres Creonte intenta rectificar a súa resolución demasiado tarde, xa que esta tamén leva por diante ao seu fillo Hemón (que se mata ante a tumba da súa amada Antígona) e á súa esposa Eurídice (que tamén decide darse morte ao coñecer os feitos).
Sobre esta base, Xosé Manuel Rodríguez Pampín apenas altera o núcleo do conflito, pois Antígona segue opoñéndose á arbitrariedade de Creonte e as consecuencias deste desafío son fatais. Con todo, si transforma os principios estéticos que rexían nas anteriores versións, modifica dun xeito moi significativo as caracterizacións dos personaxes e subverte todas as convencións dramáticas que puidesen manterse vixentes a partir da propia traxedia grega, incluída a supresión da violencia na propia escena.
Xa no propio comezo da obra, o autor capta a nosa atención ao recoñecer que o texto é un intento inacabado de peza teatral que sai, pois, á luz coma un neno no berce, espido e sin saber andar; pataleando cando chora e pataleando cando rí, asustadizo e sin saber qué decir, un exercicio autopoético de pura humildade que nada terá que ver co que imos topar: unha obra perfectamente rematada e madurada malia non ser depurada como desexaría o seu autor. A “traxedia do futuro” de Rodríguez Pampín non principia coa presentación dunha serie de personaxes implicados, senón cunha lista de “invitados á festa” na que figuran os nomes agardados (Antígona, Ismene, Creón, Eurídice e Hemón) e outros máis inesperados como un músico, un electricista, un home da limpeza e “tódolos mortos da terra, que non se ven”. O decorado suxerido polo autor destaca pola sobriedade e pola ausencia total daqueles elementos que se consideran “clásicos”, a saber, un salón cunha cadeira e dúas portas, unha no fondo e outra á dereita.
Tamén forma parte da nova versión de Rodríguez Pampín un narrador alleo por completo á trama que vai vertebrando a historia case ao xeito do coro, un personaxe colectivo que se consideraba imprescindible nas traxedias clásicas. Este narrador anímanos a “soñar” e preséntanos o espléndido mundo novo claramente inspirado na narrativa de Aldous Huxley no que xa non hai guerras, nin fame, nin crases sociáis, nin magoantes aristocracias de cartos nin do esprito. O mérito desta nova orde é de Creón, gobernador xeral da nova Tebas, grazas a quen o mundo acadóu a felicidade pola que tanto loitara. E calquera reclama o seu dereito a ser infeliz neste novo mundo de tecnoloxías hiperavanzadas e frecuentes voos entre calquera dos planetas do sistema solar no que nada debería ir mal…
Así comeza a traxedia feita coa madeira dos vosos soños e así se dá paso, por unha banda, a unha Antígona melancólica e reticente a gozar da festa que desafoga as súas penas cun músico mais coa súa irmá Ismene, e, por outra banda, a un Creón vello e canso cuxa discusión marital con Eurídice trae a ambos personaxes a un plano humano inimaxinable para os seus correlatos míticos. A primeira escena na que Antígona e Creón dialogan afonda nesta humanización e nunha entrañable relación entre tío e sobriña a piques de verse tocada polas peticións de Antígona. A resposta de Creón, amable e agarimosa, intenta acalmar os ánimos da súa sobriña ao tempo que incide na curiosa vida cotiá das elites de Nova Tebas (Non te esquezas de que mañán tedes que preparar as cousas pra o viaxe interpranetario. ¡Tanto como che gustaban a tí cando eras pequeña! ¿Lémbraste en Venus, cando me pediches a terra pra xogar ás canicas? ¡Ai, que toliña! Noutra vegada pasaches toda a noite chorando porque querías unha Galaxia pra facer un colar), mais a semente da rebeldía de Antígona xa está plantada.
Na seguinte escena, as intervencións dun electricista con resaca e un home da limpeza farto de limpar os estragos da esmorga da fin de semana marcan unha cómica transición cara o tenso encontro entre Creón e o seu fillo Hemón. De novo, os personaxes tráxicos vense envoltos en problemáticas moi pouco transcendentais dende o punto de vista do mito, proba disto é a preocupación de Hemón por un posible cambio de traballo ou polo probable desinterese de Antígona na súa relación. Como calquera persoa que atravese un estrés semellante, Hemón cede á presión e comeza a chorar, dando pé a unha nova estampa familiar do máis peculiar: mentres Creón censura a súa conduta e insta ao seu fillo a comportarse como un home varudo e recho, Eurídice intervén para sobreprotexelo e colmalo de consolo. Porén, cando Hemón rexeita os agarimos da súa nai, esta non tarda en exhibir certa rivalidade coa súa futura nora polas atencións do fillo (Si, xa. ¡Vai chorar ás faldas doutra! ¡Non deberíades crecer nunca! ¿Pra qué? ¡Gastar unha vida facéndovos pra que rematen chorando nas faldas doutra!).
As coitas dos heroes e heroínas da saga labdácida acadan o cénit da desmitificación cando Ismene increpa á súa irmá Antígona destacando o seu escaso gusto no vestir antes de reprendela por incumprir o ditado de Creón. Mais é neste punto cando a conflitividade entre os personaxes escala posicións e se racha case abruptamente co ton grotesco que viñamos contemplando ata o momento. Ao ter noticia do sucedido, Hemón intenta defender a súa amada pero a ira de Creón xa non ten paraxe. O enfrontamento definitivo entre Antígona e o seu tío tradúcese nunha dura discusión na que a primeira defende a memoria dos que marcharon e o segundo trata de salvagardar un legado político ideal, no que non existe nin a tristeza, nin o sufrimento, nin a morte. A violencia do altercado vai subindo de nivel ata que Creón, ofuscado e encolerizado coa insubordinación da súa sobriña, acaba colléndoa polo pescozo e esganándoa ata a morte. A derradeira ameaza de Antígona (Apañaréi ñas miñas mans todo o sofrimento human, toda a delor human de milleiros e milleiros de anos e botaréicho á cara. Non, Creón, non poderás) apenas ten efecto en Creón, que chama por teléfono o servizo de limpeza para que retiren o cadáver sen amosar ningún tipo de remorso ante o que acaba de facer.
O narrador pecha a obra anticipando a indiferenza de Creón ante dúas novas perdas e a pegada que deixarán os feitos de Antígona:
O noso Gobernador vai tomar bicarbonato. Logo enterarase do suicidio de Hemón. ¡Qué egoísta!, dirá Creón; logo vira o de Eurídice, ¡vella, estaba vella! Retrincará e voltará a tomar bicarbonato.
Pero descoidade, na futura Tebas non haberá máis mortos. A derradeira Antígona será condenada a bailar enriba das esterqueiras municipáis eternamente; sobor das cinzas dos que xenerosa ou egoístamente loitaron séculos e séculos por unha Humanidade menos desgraciada.
A primeira parte da particular triloxía tráxica de Xosé Manuel Rodríguez Pampín é única no repertorio da literatura dramática galega, pois nela abórdase o mito de Antígona acudindo a unha ambientación insólita, un futuro distópico, e mudando a caracterización dos personaxes cun claro propósito desmitificador, quitándolles toda a pompa heroica e poñéndoos á nosa mesma altura. No teatro de Rodríguez Pampín observamos os heroes e as heroínas da traxedia clásica dende un plano esaxeradamente humano, en situacións tan ridículas e banais pero ataviadas co disfrace da importancia como as que nós podemos experimentar. Aínda coa proposta dese futuro ideal que calquera pode temer ou admirar como exótico marco temporal, Rodríguez Pampín achega a Antígona e Creonte á nosa esfera de inmadureces, caprichos ou airados excesos e vai un paso máis alá ao diluír os límites referenciais: nin Antígona é a heroína que se erixe nun paradigma ético incontestable nun cento por cento, nin Creonte é o vil déspota da función a tempo completo e, polo tanto, podemos chegar a vernos e a repelernos a nós mesmos en calquera deses dous espellos en distintos momentos do drama.
Nun tempo coma o actual, no que a mesma esencia do “clásico” parece esixir unha reconversión a todos os niveis para a súa supervivencia cultural e didáctica, descubrir a obra de Xosé Manuel Rodríguez Pampín supón un adiantamento pola dereita a toda velocidade. E isto é así porque o noso autor foi quen de ler o mito (neste caso o de Antígona) a través dun prisma máis próximo ao pop, probablemente sen ser moi consciente diso e pensando na súa obra máis como un inocente xogo no que harmonizar a erudición e a recreación. Mais esta presumible intencionalidade non impide que agora poidamos entendela como unha extraordinaria reelaboración literaria da Antígona sofoclea.
Todo isto fai de Creón, Creón… unha obra a reivindicar. E, ademais, sen necesidade de realizar ningún acto de fe en nada do que acabo de contar, xa que agora calquera pode gozar desta peza só con buscala na rede, despois de que a editorial Galaxia abrise o acceso na rede a 200 números da revista Grial. Co cal, xa non hai escusa para non coñecer (e recoñecer) a Rodríguez Pampín.
A imaxe de portada é unha mestura do cadro de Leighton é unha imaxe de Jesse Väisänen.
