Non chegan moitas películas coreanas ás salas comerciais de Galicia. A orixe oriental de Burning, unida ás boas críticas que recibira, facían dela candidata a pagar os euros da entrada do cine. Mais a decisión final de vela chegou da man dun detalle engadido. Polo visto a película estaba baseada nun relato curto de Murakami. Non é algo habitual, novelas e obras de teatro son acotío materia de adaptación, pero o xénero do relato non adoita pasar ao celuloide (agás quizais no xénero infantil, e en particular na animación, onde si se me veñen á cabeza algúns exemplos como o de James e o melocotón xigante).
Trátase da combinación relato-película dun matrimonio cunha peculiaridade curiosa: son dous produtos moi diferentes que comparten máis ou menos o tempo que é necesario para consumilos. Este feito inusual permitiume achegarme a Burning levando a cabo un pequeno experimento persoal. Dedicaría un anaco da tarde do martes a ler o relato de Murakami, e un anaco da noitiña do mércores a ver a película de Lee Chang-Dong. As dúas obras mirándose nun espello.
Quemar graneros e un final maxistral
Comecei polo relato de Murakami, que se traduciu ao castelán como “Quemar graneros” e que se pode ler en castelán nesta ligazón. A escusa para ler a Murakami despertaba sentimentos contradictorios. Só lle lera unha novela, Tras do solpor, na tradución que sacara Galaxia no ano 2008. Estaba eu daquela saíndo da adolescencia, e aínda que non recordo que me desgustase, tampouco deixou ningún pouso en min. Sen tampouco me apaixonar, si gardo por exemplo algunha lembranza da novela Non me deixes nunca de Ishiguro, que lin apenas un ano antes.
É certo que o meu eu adolescente non era tampouco o maior gourmet literario, pero quizais esa morna indiferenza era a peor das referencias. A incapacidade para excitar ningunha emoción intensa (algúns autores que neses anos non facían máis que frustrarme acabaron encantándome co paso do tempo). Porén, a fama internacional e constante de Murakami parecía avogar por unha segunda oportunidade. Non especialmente o eterno ruxerruxe para o Nobel, pero si o feito de que algúns amigos lectores voraces e aos que lles respecto o gusto (ola Víctor), non dedican máis que eloxios para o xaponés.
Así que comecei Quemar graneros con certas expectativas, pero tamén coas reservas cautelosas que se teñen instintivamente ante algo moi famoso ou recomendado. Comeza o relato nun ton frío, que non o abandonará nunca, relatando a relación entre un home, escritor en certa medida trasunto do propio Murakami, e unha rapaza bastante máis nova ca el, que parece un pouco saída da nada. Falando despois con algúns dos fans do autor, parece que esta premisa é tema recorrente nas súas obras (saudamos agora desde aquí a Woody Allen). Non vou entrar a desvelar a trama, pero esa primeira parte do relato parece seguir esa relación, explicando as súas dinámicas e idiosincrasias particulares, con frialdade e análise cirúrxica. Pasado o primeiro terzo do relato aparece un terceiro personaxe e fórmase un triángulo. Contado así parece ata tópico, pero non hai nada de usual ou clixé nas relacións e a maneira en que se moldean. A partir deste momento a narración acelera dun xeito sutil e vira en direccións insospeitadas. A parte máis cínica de min mesmo neste momento comezaba a cargar as tintas. O relato parecía padecer dun dos vicios máis típicos do escritor amateur, o fenómeno do “e entón”, a acumulación de peripecias na trama por pura adición, como se os eventos acontecesen sen outro motor que a propia vontade do autor de continuar cara diante. Os cambios sutís de ritmo non parecían ser máis que ferramentas para agochar este defecto, un lucimento de Murakami para mostrar o brío co que mantén o interese no relato. O estilo aséptico, o léxico parco que se traspasa á psique dos personaxes, nada máis que unha marca de estilo baleira.
Ah, pero o final do relato. Ese final derrubou todos os muros que fora levantando durante a lectura, desarmoume. Se non se lle queren admitir outros méritos maiores,o final do relato demostra en todo caso unha mestría e control digno de francotirador. Non é un xiro so Shyamalan nin nada que se lle pareza, pero ao seu xeito resulta totalmente imprevisible. De maneira nada manida, consigue converter en círculo a trama que parecía ser unha liña recta cara ningures, o conxunto cárgase dun aura de misterio e desacougo, ademais de dotar de sentido todas as ferramentas empregadas. Recordoume a aquela cita de Dieste na introdución de Os arquivos do trasno: A presencia do remate debe estar atafegada, pero latexando con forte resonancia en tódolos currunchos do relato. Todo Quemar graneros está orientado a conseguir unha sensación de desconcerto moi específica, e non hai nada no relato que non estea disposto para potenciar ese efecto.
Non significa que o relato sexa perfecto. Non sei ata que punto consigo conectar de verdade coas personaxes, que despois de todo quedan retratadas apenas como marionetas empregadas polo autor para conseguir un fin maior. Creo que lle falta “verdade” á narración, a capacidade para falar das persoas, con todo o neboenta e imprecisa que sei que é esa crítica. Todo isto parecería condenar un relato, pero na parte técnica, marabilla. Murakami levanta ante os nosos ollos un constructo preciso e exacto como un mecanismo de reloxo, co mérito engadido de que non nos decatamos da súa minuciosidade ata o final brillante. Hai unha mestría niso digna de admiración, que chega incluso aos ciúmes dos que quereríamos escribir así. Esa habilidade, creo, explica a fama de Murakami e a lexión de ardentes seguidores que o defenden contra toda ofensa. Ademais, tamén aclara o por que da miña indiferenza de adolescencia. Daquela igual me gustaban os reloxos, pero non me preocupaba moito como funcionaban. Hoxe Murakami segue sen me emocionar. Pero podo apreciar, admirar mesmo, a súa artesanía.
Burning e o mecha
Ben, era o turno de Burning. O relato de Murakami deixara o listón alto e aberta unha incógnita sobre como sería a adaptación. Antes comentei que un factor interesante da relación relato-película era que se tardaba o mesmo tempo en consumilos. Pero non parecían cadrar ben os dous produtos neste caso. A un lector normal Quemar graneros pode levarlle unha media hora, corenta minutos como moito. En cambio, a película de Chang-Dong ten unha duración de 148 minutos. Entendo que non ten que ser unha proporción 1:1, pero iso parecía anticipar que a película ía explorar novos camiños e ser unha adaptación libre do relato.
Esta sospeita resultou ser a maior decepción da película. Sei que o meu pequeno experimento non facía de min o espectador máis obxectivo, pero resultoume imposible ver a película sen pensar constantemente no conto, non porque estivese obsesionado por atopar as relacións, senón porque hai escenas practicamente representadas tal cal, diálogos transcritos palabra por palabra, o que tendo tan fresca a lectura resultaba moi fácil de detectar. Burning está moi apegada ao seu material orixinal, non hai practicamente nada do conto que non apareza tamén no guión da película. Ah, pero claro, a película dura 148 minutos, así que hai moitos máis elementos que no relato de Murakami. Lee Chang-Dong engade sobre o material orixinal, case sempre por pura adición. O protagonista, Jongsu, é un escritor como o de Murakami, pero sabemos moito máis sobre as súas circunstancias materiais, a relación co pai, toda unha subtrama só para dotarlle de profundidade. A relación con Haemi ten as mesmas pedras de toque, o mesmo aire etéreo que no relato, pero tamén se dota á relación dun pasado, e unha intensidade nas emocións superior. O terceiro en discordia, Ben, é case exactamente a mesma personaxe que no libro, aderezado con algúns detalliños sobre as súas posición económica que quere introducir unha especie de crítica social e choque de clases na película, algo que no conto, de existir, estaba moi de fondo (penso na referencia ao Gran Gatsby, un detalle no relato, e na película un tema moito máis central).
Como se se tratase dun mecha, o relato parece o power ranger vermello metido dentro dun robot sobredimensionado en forma de película, sen saber moi ben que pinta exactamente aí (desculpade, non puiden evitar a referencia friki). Ao facer a lectura o día anterior, facíase moi evidente que a película estaba montada ás veces con; escena tirada do conto/escena engadida/escena do conto, dúas forzas en tensión en lugar de orientadas na mesma dirección. O máis descorazonador foi ver como o final do conto de Murakami, que acontece na película de xeito literal, perde no celuloile toda a súa potencia porque pasa de ser un maxistral corte aberto á interpretación a converterse nunha escena de transición, cara un final onde a película acaba convertida directamente nunha especie de thriller que non se vía vir.
E non quero que se me malinterprete, Burning tiña todo o dereito a coller o material orixinal e facer con el un thriller. O problema é que iso require unha reinterpretación, un uso de ferramentas e mecanismos diferentes, toda unha ollada creadora, que eu creo que non existe na película. Quizais por unha especie de respecto mal entendido, Burning está demasiado apegada a Quemar graneros e non colle só a súa trama, senón que intenta traducir a súa frialdade e distancia, o superficial das relacións e as emocións, empregando recursos cinematográficos para conseguir esa imitación. Pero todo iso non casa ben con todo o que se quere montar enriba, todo o que a película puidese ter de orixinal, porque parte de instintos creativos diferentes. Nótase. Se como dicíamos antes, Quemar graneros é un preciso mecanismo de reloxo, non podes pretender coller partes del, engadir as túas, e esperar que ese conxunto hibrido funcione.
Non quero dicir que a película non teña achados e puntos fortes. Hai en particular dúas escenas, quizais das máis despegadas do relato orixinal, que transmiten moito, con recursos moi visuais, unha delas ademais funciona como introdución á escena central do conto e resulta moi evocadora e adecuada, engrandece o material. Hai un uso da luz neses puntos en concretos que evoca e emociona, un reflexo de luz na cara de Jongsu, a noite que cae enriba del e Ben diante da granxa. En xeral creo que a película conmove máis que o conto, e esta virtude non é menor a pesar das súas inconsistencias. Tamén é probable que se non tivese lido o relato xusto o día antes non fose tan consciente desa dobre natureza en Burning, e fose máis benigna con ela. Pero creo a súa discordancia pode apreciarse en calquera caso, aínda que outro espectador non poida colocar o dedo exactamente a súa orixe.
O maratón de Anxos
Comentei hai uns meses nesta revista a película A estación violenta de Anxos Fazáns, que está baseada nunha novela de Manuel Jabois. Non lin a novela, así que daquela non puiden facer este mesmo exercicio. Pero nunha entrevista en Balea Cultural, dicía Anxos a este respecto:
En paralelo, xa estaba comezando a traballar co director de fotografía que se incorporou moi pronto ao traballo vendo localizacións, casting e buscando referencias. Chegado a un punto, sentín o proxecto dentro de min e atrevinme a empezar de cero a reescribir a historia.
Volvéronme estas palabras cando pensaba en escribir sobre Burning e Quemar graneros, porque creo que este proceso que describe Anxos, coas súas etapas, parece ideal. Se non se vai facer unha copia moi próxima ao orixinal (e non sei se iso é posible ou desexable en realidade), sempre ten que haber unha visión creadora nova, un reescribir. É moito aventurar, pero eu sinto como se Lee Chang-Dong tivese quedado nesa primeira fase, de retocar o material orixinal, engadir e modificar detalles, pero nunca foi quen de independizarse do xugo da obra a adaptar. Hai unha derrota niso.
