A modo de aclaración, empezamos este estudo rexeitando o emprego do termo «street art» por tratarse dun anglicismo completamente superfluo. O galego xa conta cunha palabra propia co mesmo significado: o «graffiti». Preferimos optar por esta, dada a súa enxebreza.
O graffiti é a arte popular por excelencia. Sen o graffiti, as vías mortas do ferrocarril e as pontes que cruzan as autopistas non serían os lugares alegres que todos coñecemos. Ademais, a súa historia é tan longa como a da propia civilización.
O primeiro graffiti foi descuberto sobre unhas pedras en Limburg, preto da fronteira entre Bélxica e os Países Baixos. É un debuxo duns cazadores de renos, realizado arredor do ano 12.000 antes da nosa era, e os arqueólogos aseguran que o artista era unha persoa vaga e totalmente irresponsable que se dedicaba a facer garabatos infantís en lugar de axudar coas tarefas de caza.
Poucos milenios despois, o graffiti acadou o seu máximo esplendor durante a época dos romanos, cuxa gran innovación foi debuxar nas paredes dos edificios. Antes disto, os artistas tiñan que buscar covas, cachos de lousa ou termiteiros para o mesmo fin, pero agora podían debuxar en calquera lado. O exemplo clásico desta tendencia é a famosa Polla de Pompeia.
Durante a Idade Media non había graffitis porque todo o mundo estaba demasiado ocupado rezando ou chorando. Non obstante, a vella arte grafitística revitalizouse no século XV grazas aos esforzos dos renacentistas italianos, e pronto os edificios públicos de Florencia estaban cubertos de pollas.
O seguinte cambio produciuse durante a Ilustración. Por toda Europa a fase fálica foi superada e as paredes convertéronse en espazos de protesta e resistencia. Por exemplo, hai pouco visitei a abadía de Pershore, na comarca inglesa de Worcestershire. Durante o século XVIII, unha das capelas laterais deste edificio servía de pequena escola para os nenos da vila, e dentro desta capela tamén estaba o sartego dun abade do século XII. Os cativos aburríanse moito en clase. Entón, cando o mestre saía para facer recados, os alumnos poñíanse a esculpir ducias de graffitis sobre a tumba do pobre abade, os cales aínda se poden ver. Canta malleira lles terá caído aos nenos ilustrados de Pershore para castigar este valente xesto de resistencia!
Na actualidade o graffiti segue sendo unha maneira de articular diversas formas de protesta. Un que me gusta moito está na cidade de Utrecht. “A emigración non é un crime”. Alguén escribiu esta mensaxe sobre a ponte que delimita a fronteira entre o centro urbano e Overvecht, o barrio de Utrecht coa maior poboación inmigrante.
Trátase dun lugar privilexiado para este graffiti, xa que o lerán todos os condutores que pasen por debaixo da ponte. No contexto da «crise migratoria» e a forza electoral de Geert Wilders (aquel que se parece ao malo dunha peli de James Bond), a mensaxe está perfectamente situada para desafiar prexuízos e alentar esperanzas.
Así resumida a historia da arte grafitística, falaremos sobre a súa vixencia na Galicia actual. Galicia é unha rexión de Europa [GUILLERMO: SEGUNDO QUE AUTOR? PHIL, HAI QUE CITAR ISTO ANTES DE SACAR O ARTIGO]; o seu graffiti é europeo. Amosa diversas influencias das demais rexións do continente, e esta riqueza técnico-estética podemos apreciala doadamente dando un paseo polas rúas da Coruña, a cidade onde A Que Cheira, Papá? ten instalada a súa imprenta, nunha das naves máis grandiosas do polígono de Pocomaco.
A base do paseo que eu efectivamente dei por ditas rúas, foime posible elaborar un esquema clasificatorio que abrangue case todos os graffitis aquí existentes. O esquema consiste en tres categorías ou «escolas», máis unha pseudo-categoría ou «escola de imitación». Aquí utilizo a terminoloxía introducida na década dos setenta por A.B. Fakename, o gran filólogo estadounidense cuxas teorías realmente inauguraron os estudos grafitísticos como disciplina diferenciada dos outros ramos da historia da arte.
Sería difícil esaxerar a importancia de A.B. Fakename neste eido. Se os teus colegas teñen unha mínima noción do que é o graffiti hoxe en día, é grazas a el. Gustaríame citar un dos seus ensaios filosóficos máis influentes, Truth or Bullshit, Why Not Both? (1993):
Se a mensaxe que transmites non é carente de verdades transcendentes, a posteridade saberá valorar estas verdades pero non saberá fixarse nos datos concretos que forman os alicerces do teu discurso, aínda que estes presenten erros. Non é fermosa a catedral de Chartres? O turista que se queixe dun ladrillo roto ou un santo mal tallado, non diriamos que é un pedante? É o mesmo. Non inventes a túa verdade, pero se fai falta para que sexa convincente, é lícito apoiala nalgún ladrillo roto. Pero non te pases.
O discurso fakenameano brilla pola súa sabedoría. Por exemplo, hei de recoñecer que A.B. Fakename non existe. Porén, este «ladrillo roto» non impide que o seu discurso transmita esa sabedoría. Tal filosofía en gran medida é o sostén intelectual da presente crítica.
Claro que si. Imos aló.
Empezamos coa única pseudo-categoría de graffitis que rexistrei.
NEOPETROGLIFOS
Lamentablemente, a paisaxe galega está cicatrizada por miles de exemplares destes proto-graffitis – os chamados «petroglifos». A pesar da coñecida teimudez de certo sector radical do nacionalismo galego que aínda porfía en enxalzar o petroglifo como algo «enxebre», a maioría dos especialistas aceptan que se trata dunha manifestación cultural sumamente mediocre e atrasada para a súa época (a Idade de Bronce que decorreu entre 1.500 e 500 antes da nosa era).
Non se produciría ningún avance neste ámbito até a conquista romana na primeira década do século I da nosa era, momento no cal -polo menos entre as elites- puido cultivarse certo nivel de bo gusto. En resumo, o petroglifo caracterizaba unha fase preliminar que foi superada en Galicia hai dous milenios. Non obstante, na Coruña actual hai suxeitos que se dedican a imitar ese estilo con moito éxito, se por «éxito» entendemos que alcanzan as mesmas alturas de vacuidade artística que os seus precursores primitivos. É por esta a súa natureza imitadora (é dicir, os neopetroglifeiros non crean nada novo nin orixinal) pola que non pasan de constituír unha pseudo-categoría ou escola de imitación.
E logo, sen máis demora, pasamos a considerar a primeira categoría de verdade.
PETROCANTIGAS DE AMOR
Un filósofo escribiu que o amor é o único lazo de solidariedade que nos distingue dos demais animais, transcendendo a mera supervivencia e elevándonos ao señorío natural da Terra. Estaba equivocado, obviamente. Hai moitos conceptos que nos separan do resto do reino animal: a fala; a conciencia do «eu»; a imaxinación; os coches; as chaves dos coches; saír de casa pero ter que volver entrar tendo esquecido as chaves do coche dun; entrar nun salón para coller algo pero non lembrar o que e volver marchar antes de lembralo de novo e volver entrar no salón… este último penso que si que o fan os cans. Os cans aman tamén; é cocho quen o negue, e os cochos non aman, cómense.
Con todo, o amor é especial, pero algúns amores son máis especiais que outros. As petrocantigas de amor eloxian as relacións amorosas dende as máis baixas e pecaminosas até as máis exaltadas.
A primeira: o amor erótico en estado puro. “Qué guapa eres, Vero”, escrito sobre unha protuberancia na parede. Como é sabido, cando tales protuberancias se escollen como lenzos para o artista namorado, deben considerarse como motivos basicamente fálicos.
A diferenza da aberta sucidade da primeira, a petrocantiga de Jesús e Alba emana inocencia xuvenil, amor sen mácula. Como o sabemos? A confusión entre maiúscula e minúscula e a necesidade de dous intentos para debuxar ben o corazonciño non son casuais – responden á influencia dos grafiteiros do Opus Dei que escriben e pintan mal adrede para simularen a incapacidade do home de facer calquera cousa con xeito sen o apoio de Deus.
RETRATO
Estamos ante un concepto moi difícil de definir. O mundo académico está sumido nunha verdadeira anarquía de ideas. Para simplificar o debate dalgunha maneira, diría que o problema teórico central é o seguinte: se sentas enriba dunha fotocopiadora e sacas fotocopias do teu cu, estas fotocopias son ou non son retratos de ti? Se dis que si, hai autores que te crucificarán por equiparar o teu cu a obras como a Mona Lisa (Da Vinci), A Rapaza da Perla (Vermeer) ou calquera foto de Ariana Grande. En cambio, se dis que as túas nádegas non contan, criticarante polo teu rancio conservadorismo. O sangue corre polos corredores das universidades. Ou sexa, non corre literalmente, pero os profesores altéranse moito.
Deixando a un lado os debates semántico-sanguíneos, si creo que todos poderán compartir a mesma sensación de rapto ante os belos retratos que temos na Coruña. Para min, os mellores exemplos son os dous que se reproducen abaixo.
O primeiro chámase Pater Familias. Tiven a oportunidade de quedar co artista e os seus comentarios son moi valiosos porque implican que eu non teño que facer o traballo de interpretar a súa obra. Segundo el, “o meu pai non é un quinqui pero un día estaba falando con el e pensei que sería gracioso pintalo como se fose un quinqui, entón pinteino como se fose un quinqui”.
O bicho que vemos retratado a continuación non é un polbo, ao contrario do que pensaba eu. Comuniqueime por email coa artista -que pintou diversas variacións do mesmo animal todo ao longo de Barrio Tentáculo– e contoume ela que a súa creación se chama Doxia Hipatácatat:
Considero que o meu estilo é unha fusión de Zdizław Beksiński e Matt Groening. Doxia Hipatácatat é un ser de vasta presenza cósmica que existe fóra do noso plano temporal, no sentido de que morreu antes de existir e existiu antes de nacer, polo cal endexamais deixará de existir porque nunca acaba de morrer e nacer, ou sexa non precisou de nacer para existir nin precisou de existir para morrer. Non sei se me explico. Doxia Hipatácatat non odia a humanidade porque para odiarnos tería que respectarnos. Desprézanos, sen máis. Algún día mataranos todos, cando teña uns minutos libres para facelo. E para contestar a túa outra pregunta, non o pensara pintar como se fose un quinqui, pero non é unha mala idea.
GRAFFITIS PRO CIDADANÍA
A raza humana foi capaz de dominar a Terra e permitirse o luxo de cometer xenocidios ocasionais sen que isto supuxese ameaza ningunha á continuidade da especie. Por que? Porque somos capaces de traballar xuntos en harmonía. Se non hai cooperación, non hai xenocidios. Os graffitis pro cidadanía encarnan este espírito de cooperación. Abaixo vemos, por exemplo, unha previsión meteorolóxica que seguramente salvou a moitas persoas dunha gripe. 
Observamos tamén un frutífero intercambio de ideas nos almacéns dun bloque de apartamentos, que toca temas de seguridade veciñal e normas de lingua castelá.
Unha sub-categoría dos graffitis pro cidadanía son os denominados «graffitis de combate». Estes son máis polémicos polo seu ton cáustico e violento que non lles agrada a todos, pero vamos, adoitan ofrecer bos consellos.
UN BREVE RESUMO
En conclusión, se non entendiches todo, tiñas que estar máis atento. Feliz aninovo.
