Non pensaba escribir nada sobre Isle of dogs. Non porque non me parecese moi interesante ou non a desfrutase moito, senón porque non me proía a sensación de ter algo que dicir. Antes de ir ao cine, xa imaxinaba que me ía encantar (o que denota falta de obxectividade) e acerca de Wes Anderson tense xa falado tanto e tan ben, que non pensei que puidese engadir nada ao discurso. Entón, que estamos facendo aquí? Pois ben, a cousa é que ao rematar a sesión eu estaba moi satisfeito. Ao meu carón estaba a miña moza, que por reaccións e comentarios pequenos durante a película supuña que tamén desfrutara a película. Pero cando comezaron a correr os créditos, xireime a coñecer a súa opinión e a primeira frase foi “e por que pasa todo en Xapón?” Deixoume descolocado.
Por que pasa todo en Xapón?
A pregunta podería parecer un pouco naif. Todas as historias teñen unha localización, un tempo e un lugar, non? Se observamos a propia filmografía de Anderson, podemos ver certa variedade neste sentido. Grand hotel Budapest acontece na Europa de entreguerras, porque as tensións dese momento histórico son un dos temas da película. Viaxe a Darjeeling transcorre na India porque a idea da viaxe e da espiritualidade son a cerna da película. Noutras en cambio, Tenenbaums ou Rushmore por exemplo, perséguense temas máis amplos: a familia, a rebeldía, a adolescencia… así que a situación xoga un papel menor e sitúanse en Estados Unidos por temas de produción (lembremos que Anderson é de Texas).
Ah, pero a animación é outra cousa, aquí non hai límites. Vendo Isle of dogs é imposible non pensar en Fantastic Mr. Fox. As dúas obras de animación de Anderson comparten estilo, recursos formais, imaxinería visual… son distintas en moitos aspectos, pero paga a pena comparalas, tamén neste asunto. En Mr. Fox a animación é unha ferramenta perfecta para conseguir un ton de fábula, empregada para darlle vida a un conto de Roald Dahl. A situación queda indefinida, nun lugar indeterminado con granxas, raposos e toupas. Non se fala de ningún lugar en concreto, porque non é necesario, só despistaría sen engadir.
Isle of dogs é unha obra de animación pola mesma razón. Anderson quería contar agora unha historia escrita por el mesmo, pero que tamén ten moito de fábula (no sentido ata clásico de animais antropomorfizados), relato de marabillas e contido moral. Cales son os temas fundamentais de Isle of dogs? O amor aos animais, a lealdade, a manipulación, desinformación e o medo, a rebelión contra o discurso estabelecido… De novo, cuestións universais que se poderían situar nun non-lugar, como se fai en Mr. Fox. Quero dicir con isto que se Isle of dogs acontecese en calquera outro lugar do mundo lanzaría unha mensaxe idéntica.
Xapón como referente formal
Hai algunhas razóns de orde narrativa que xustifican a localización de Isle of dogs nun país estranxeiro (entendendo isto como fóra de EEUU). Desde o guión quíxose manter ás persoas falando xaponés, para que sexan os cans os que falan o idioma das espectadoras. Esta decisión xera algunhas solucións moi divertidas (o uso da locutora-tradutora, a alumna americana de intercambio no grupo de activistas pro-cans), pero tamén coloca toda a película nun cadro formalista que realza un dos temas centrais da historia: a incomunicación, a relación entre desiguais. Porén, dentro desta decisión non hai ningunha razón específica para que sexa Xapón, simplemente tiña que ser un país de fala non inglesa.
Tamén podemos pensar que Xapón resultaba adecuado para reflectir a sensación de desamparo e illamento na illa dos cans en contraposición cunha megalópole (Megasaki como trasunto de Tokio) que no fondo tamén é unha illa. Sen dúbida esa idea está na película, pero de novo, valería calquera cidade enorme, desde Río de Janeiro, Mumbai ou Londres.
Nada, non lle deamos máis voltas. Xapón en Isle of dogs é un recurso puramente formal. Baleiro de contido, que non engade nada á historia de fábula que se quere contar. Oh, anatema, oh, cae un ídolo, veña, que ninguén vaia ver as súas películas.
Que parvada. E a quen lle importa?
Toda esta disquisición sobre Xapón en Isle of dogs non pretende ser unha crítica, senón ofrecer unha perspectiva diferente para apreciar doutro xeito unha gran película, reflexionando sobre un dos seus recursos. Vale, chegamos á conclusión de que Xapón e a súa cultura como elementos non son esenciais para a historia, pero iso non significa que teñan un papel secundario na historia. Nun director tan formalista como Anderson, a forma nunca é secundaria.
Isle of dogs respira Xapón por todos os seus poros. Os seus primeiros minutos arrancan cunha historia de corte lendario que resume o que será a trama da película, ilustrado con debuxos que imitan cun corte persoal os famosos estilos pictóricos da etapa edo (eu non puiden evitar pensar na película do conto da princesa Kaguya, o studio Ghibli sempre presente). A Anderson non lle importa comezar a película cun narrador, faino a miúdo de feito, e cun corte de trama e estilo distinto, que sirva como encadre para o conxunto do filme. Forma sobre forma, como aquelas historias sobre historias no Gran hotel Budapest.
Remata a lenda e cos créditos iniciais vemos a uns rapaces xaponeses tocando os tambores Taiko, un dos instrumentos musicais xaponeses máis famosos e representativos, un retumbar que todos asociamos automaticamente co país nipón. A banda sonora de Alexander Desplat atrévese a construír sobre os tropos e instrumentos típicos da música tradicional xaponesa, pero durante todas as pistas hai un predominio da percusión evidente, que consegue impregnar a película dun ritmo moi particular, clásico pero propio.
Falando da música, é obrigatorio para min mencionar a inclusión na banda sonora da peza Kikuchiyo’s mambo, interpretada pola orquestra sinfónica de Tokio e directamente saída dos Sete Samurais de Kurosawa. A referencia fíxome botar na butaca ao escoitala, sempre resultan emocionantes eses cruces entre mundos artísticos. Porén, a influencia de Kurosawa na película non se limita a unha chiscadela. Recomendo a lectura deste artigo, onde se afonda no xeito en que Anderson toma influencias dun dos grandes da historia do cine. A maneira de xestionar o movemento, a elección de determinados planos onde se rompe a simetría tan propia de Anderson para semellarse máis ao mestre nipón, o propio deseño dalgúns personaxes…
As referencias visuais da película ao mundo xaponés non se limitan ao cinema. Falabamos antes da lenda inicial, pero a pintura tradicional nipona atopa o xeito de aparecer aquí e acolá na película, ás veces de forma directa –ese fondo de baño do alcalde, as propias tatuaxes yakuzas– pero tamén de forma indirecta, como o momento no que, nunha especie de momento místico, un dos personaxes imaxina unha avenida chea de cerdeiras que perden e recuperan a súa flor rosa a unha velocidade irreal, todo animado co mesmo estilo que o resto da película, como se un cadro se convertese en animación.
Precisamente por ser animación, Anderson non puido evitar introducir na película tamén referencias ao mundo anime. A forma de facelo era un reto, que resolveu dun xeito que atopo brillante. No Xapón de Isle of dogs, as imaxes que aparecen nas televisións ou nas pantallas sempre teñen un efecto anime e coloreado en verde, como se a realidade se deformase dese xeito tan particular ao ser gravada e reproducida. En concreto, encantoume a que creo é unha referencia a Akira, no xesto desafiante do protagonista, Atari, ao disparar o seu tiracroios, e que se transforma en icona anime ao pasar á televisión.
Non podo esquecer tampouco o cameo, quizais un pouco máis insustancial pero en todo caso revelador, da poesía xaponesa na película. Os haikus son o xénero poético nipón mais coñecido arredor do mundo, así que Anderson decidiu que tamén tiñan que ter o seu oco na película, para completar este compendio cultural en filme. É verdade que os poemas en Isle of dogs aparecen en momentos climáticos e son tratados con respecto e admiración, pero é quizais de todo o conxunto o que menos me convence. Certo que era o elemento máis alleo en forma e en ritmo, o máis difícil de introducir na película. O resultado final non menoscaba o conxunto, pero no concreto, carece da forza necesaria e tan característica da intensidade do haiku xaponés.
Porque todo pasa en Xapón
Así que ao final temos unha película que pasa en Xapón, que podería ocorrer en calquera outro lugar do mundo, pero ao mesmo tempo é todo un canto de amor á cultura xaponesa. Unha contradición entre forma e fondo que á arte en realidade tanto lle ten.
Acudimos á ficción buscando historias, pero quedamos a vivir nela pola maneira en que nolas conta. As decisión formais, os detalles técnicos, as ferramentas que empregan en xeral as autoras, a miúdo se entrelazan coa mensaxe que queren lanzar, coa historia que contan. Pero noutras ocasións non, non lles fai falta, deciden utilizar o seu virtuosismo só porque queren, porque senten que con iso están a crear as condicións necesarias para que desfrutemos máis da obra, para que o resto funcione mellor. Anderson en Isle of dogs necesitaba falar de Xapón e da cultura xaponesa, porque está claro que as admira, e porque pensaba que esa paixón sería quen de impregnar a película e a historia que quere contar. A fábula de compañeirismo e amor á natureza son a cerna do filme de Anderson. Pero Xapón e a súa cultura, tanto como a animación artesanal incriblemente complicada e laboriosa de facer, son os detalles que a engrandecen e a fan poderosa.
Nota: decidín non traducir Isle of love, porque Illa de cans fai que perdamos un pequeno xogo de palabras que me parece marabilloso na súa simpleza. Isle of dogs soa, ao pronuncialo en inglés, como I love dogs, “Amo os cans”.
