Julia Lago é unha das novas voces que está a reactivar as artes gráficas de Galiza. O ano pasado gañou o XVI Premio Castelao, o premio de banda deseñada máis importante de Galiza. Do seu maxín e mans saíu Nós Seis, baseada nas vivencias da súa avoa Merchi nun internado nos anos escuros do primeiro franquismo. Julia uniuse á lista de ilustres gañadores do premio, que inclúe, entre outros, a David Rubín, Kiko da Silva ou Begoña García-Alén. Ademais, Julia é a metade do taller gráfico e dúo creativo Lacóncongrelos e colabora activamente co centro social Acéfala.
Chegamos á cita con Julia con quince minutos de retraso, por mor da confusión no nome do lugar acordado por parte dun servidor. Sirvan estas liñas como desculpa. Julia agarda debuxando nun caderno, cunha cunca de café baleira enriba da mesa. Cunha nova remesa de cafeína arrancamos unha conversa na que comezamos falando de Nós Seis e o premio Castelao, para rematar filosofando sobre as artes e os tempos de consumo rápido que nos toca vivir.
O primeiro de todo, aínda que con atraso, parabéns polo premio. Nós Seis é a túa primeira incursión na banda deseñada ou xa traballaras co medio?
Moitas grazas! Anteriormente xogara coa narrativa gráfica en ilustracións, pero sen chegar a facer algo que se considerase cómic cunha intención narrativa clara. Custoume moito atopar unha historia na que confiar o suficiente como para meterme nun proxecto longo. Paréceme difícil atopar o ton para manter unha conversa aberta coa xente. Hai tanto barullo e información que non quero ter unha voz indefinida ou redundante, sen mensaxe, nin caer nunha actitude escuelista. Cando me decidín a facer Nós seis foi máis pola intención de contar a historia que por facer un cómic. O relato da miña avoa, en primeira persoa, pareceume moi valioso. A miña interpretación máis lóxica foi facelo graficamente. Así que si, resumindo, é o meu primeiro contacto coa banda deseñada (risas).
Cal é esa historia tan potente da túa avoa?
Nós Seis trata sobre o paso da miña avoa Merchi polo internado dun convento católico de Valladolid. Son uns anos de absoluta represión. Carlos Giménez na introdución de Todo Paracuellos “Non pretendo que esto sexa interpretado como algo fóra da normalidade dese tempo”. Gústame pensar que Nós Seis tamén retrata ese tempo, para que os que non o vivimos aprendamos da tolemia dos valores represivos e as políticas inhumanas da ditadura.
Seguindo coa historia, ao colexio chegan rapazas de varios puntos de España, de familias que lles podían dar ese tipo de luxos. Unha das regras do internado era que non podían xuntarse nin para falar. Cando descobren que se cantan si poden reunirse, a miña avoa e outras cinco compañeiras forman un coro. Comezan a escribir por todas partes as siglas NS. As monxas o ven e pensan “Nós seis”, que monas as do coro (risas). Imaxínate se eran punkies que o que estaban a escribir eran as siglas de “Non serviam”, o berro de Satán canto rexeita a Deus. Tiveron moito valor para sacar esa idea naquela cultura do medo. O cómic conta as vivencias deste grupo que, dentro daquela vida tan a escuras, atopou alternativas para divertirse.
Cando comecei a lelo pensei que ía ser unha historia escura, pero o que atopei foron situacións moi bonitas e reivindicativas. Pese a brutalidade do contexto, a túa avoa e as súas compañeiras conseguiron atopar elementos de solidariedade e sororidade.
É flipante que alguén sexa capaz de atopar bondade, simpatía ou alegría dentro dun ambiente tan hostil. Esa é a idea que quería reconstruír. A miña avoa cando fala disto analiza a situación criticamente, pero conta todo sen rancor. Hai que ter moito carácter e valentía para reaccionar desde xeito, e elas foron capaces de manter vivo o espírito propio. Por exemplo, unha das cousas que non conto no libro é que Merchi dixo en clase que non quería ser monxa. Non estaba escrito pero era o que esperaban de ti se estabas no internado. Que mantivese a súa verdade é moi inspirador. E segue sendo así. Merchi é unha muller aberta, tolerante e culta. Co cómic tampouco quero situar a ninguén; a miña perspectiva é supercrítica co sistema de alienación en que se vivía, pero simplemente quería contar esa historia como a conta Merchi, con simpatía e sen acusacións. Hai ben pouco esa era a realidade, e grazas ao traballo de moitas mulleres hoxe temos outras posibilidades. Iso é todo.
Un sistema de alienación en que o réxime do internado regulaba todos os aspectos da vida, dende lavar o cabelo ata a menstruación.
Segundo vou cumprindo anos vexo que aínda temos regras, demasiadas, a miúdo non escritas pero ben sabidas. Daquela si eran “oficiais” e non cumprilas tiña un castigo material e moral. O éxito do sistema era que que ti vivises na autocensura para non incumprir esas regras. Seguimos loitando contra isto.
Como traballaches a selección das escenas?
Merchi fala sen pudor, non hai nada do que non queira falar ou que lle faga dano. Decidín descartar algunhas historias por non estenderme demasiado, pero hai material dabondo para unha segunda parte! De feito gustaríame falar de cando casou, que levou o ramo ao convento. É algo que eu non logro comprender (risas). Supoño que ela entende que a xente que vivía dentro daquel sistema estaba alí por obrigación. Ela saca en positivo a oportunidade que tivo de aprender de docentes moi ben formadas para o seu tempo.
Merchi leu a obra? Como traballaches con ela o proceso para preparar o cómic?
Si, estamos a vivir xuntas todo o proceso, ata fomos xuntas á tele! (risas) [ao programa Zig Zag da TVG]. Despois de falar moitas horas e tomar apuntes organicei un guión e contrasteino con ela. Cando rematei as gráficas tamén as revisamos xuntas. Incluso hai cousas históricas que me corrixiu, case a lío metendo uns patíns de liña (risas).
Se fose un traballo doutras características quizais o enfocaría doutro xeito, pero aquí non fun metódica, foi un proceso moi orgánico. Cando presentei as primeiras páxinas para o premio Castelao fíxeno sen moita pretensión, da mellor maneira que souben. Nunca fixera unha banda deseñada “longa” e cando me concederon o premio tiven o momento de “Ostia! Teño que facer un cómic completo!” (risas). O que máis me costou foi decidir como enlazar todas as escenas. Desfrutei moito imaxinando os escenarios e historias así que o proceso foi debuxar, debuxar e debuxar (risas). Ao rematar as escenas intentei cadralas narrativamente e axustar algunhas cousas, pero creo que fun construíndo o traballo páxina a páxina. Hai decisións detrás de todo, pero non cunha intención marcada dende o principio.
As escenas seguen un fío moi fluído, con gran protagonismo das personaxes. Sorprendéronme un par de escenas nas que, de súpeto, aparecen grandes espazos abertos, moi detallados.
Esas escenas coinciden cos momentos en que as rapazas saen da claustrofobia do convento. Son momentos de expansión e excepcionalidade. Por exemplo, o domingo de Ramos. Era un dos únicos momento en que podían falar. E xa ves, quedaban afónicas cantando “Jesús, Jesús, te amo Jesús” (risas). Con nada montaban esmorga. Estas páxinas completas tamén axudan a dar ritmo e variar a estrutura do cómic.
O cómic está feito integramente en branco e negro. Por descoñecemento, é un requisito para presentarse ao premio ou foi unha elección estética?
Foi elección miña e está moi relacionado coa historia. A vida no internado era unha vida sen cor. Os vestidos eran negros e a luz era tenue e fría, non había calidez por ningures. Non vía onde meter a cor no relato. De feito emprego só negro sólido, non hai degradados. É unha forma de reforzar a monotonía e a dureza do ambiente. O meu estilo tamén é moi de liña, é onde me sinto cómoda.
Cales son as túas influencias no mundo da banda deseñada?
Non son unha lectora voraz de cómics, e os que me gustan non adoitan ser obras digamos “de culto” (risas). Por exemplo, encántame Os cadernos de Esther de Riad Sattouf. Relata moi ben a etapa da preadolescencia no colexio e a vida nun barrio humilde parisino. Gústanme as cousas suaves e enxeñosas que despois levan un fondo social ou cultural.
O meu cómic preferido é Asterios Polyp de David Mazzucchelli, foi o meu primeiro amor coa banda deseñada. De adolescente tiña un pouco de prexuízo, asociaba o cómic aos súper heroes e á testosterona. Tampouco coñecía a escola franco-belga. Grazas ao estupendísimo profesor Sergio García rompín esas barreiras e agora encántame. Aínda estou saíndo da casca neste mundo.
Supoño que facer un cómic tamén fai cambiar o chip á hora de ler outras obras.
Segundo coñeces máis estilos, autores e técnicas máis o desfrutas. É como un deporte, se non sabes a regras é doado perderse. Mentres fixen Nós Seis non lin nada. Pechei a entrada a todo material gráfico. Tiven bastante seguridade no proceso e tiña medo de que aparecera o síndrome do impostor. Agora que xa teño o “pasaporte” de debuxante de cómics estou voltando a ler (risas). Gustaríame seguir no mundillo, estou desfrutando moitísimo compartindo a historia de Merchi. Coa ilustración compartes sensacións e encántame ver a xente desfrutar e sentir cousas coas miñas creacións na rúa ou na súa casa. Pero co cómic xorden conversas moi interesantes. Por exemplo, o outro día a miña avoa sentou a tomar café coas súas amigas e compartiron as diferentes perspectivas sobre eses anos. Inspíranme moito as iniciativas sociais, os movementos asemblearios e comunitarios. O cómic anima máis á conversa colectiva que a ilustración.
Ese labor social casa co que dicías antes, a idea de que a historia sexa narrada polas propias protagonistas e non por terceiros.
Mentres escoitaba a Merchi asimilaba que unha muller que vive no presente puido vivir tamén nun mundo que a min me parece marciano. Pensar que nesta mesma vida estivo pechada nun ambiente tan opresivo e inxusto é moi chocante para min. Axudoume a comprender moitos pudores, complexos ou culpas sutís herdadas da igrexa. Coñecendo eses abusos de poder tan esaxerados, radicais, entendes por que agora, aínda que máis na sombra, seguen presentes. Por exemplo cando a miña avoa ía ao cine non podía dicir que ía ao baño, porque era unha “señorita”. Marchaba para casa directamente sen acabar a película! Isto tamén axuda a valorar canto se avanzou, aínda que sigamos moi condicionadas. Ver o camiño que percorremos axúdanos a ver a dirección que debemos continuar. Non é un traballo concluído.
Despois do pulo do premio, tes en mente un novo proxecto?
Polo momento o meu obxectivo principal é continuar dandolle recorrido a Nós Seis e atopar unha editorial para publicala en castelán. O premio ten moi boas condicións e a dotación económica é un impulso importante. Neste sentido quero agradecer o traballo de Bea Lema a través da Asociación Galega de Profesionais da Ilustración (AGPI), ao conseguir que mudasen as bases do premio. Antes só podías presentar obras rematadas, mentres que agora podes participar cun proxecto, como fixen eu. Iso permite que a xente que está comezando ou que compaxina o cómic con outro traballo poida concursar. Non todo o mundo pode investir tempo ou cartos en proxectos longos como é un cómic.
Grazas ao premio acabo de abrir unha galería de obra gráfica e autoprodución, a Grelería, un proxecto irmá do taller de gráfica Laconcongrelos. Faime moita ilusión participar na escena e ofrecer un espazo onde as artistas se encontren entre elas e co público. Grazas ao taller estou coñecendo xente súper potente. Moitas veces as nosas obras quedan dentro do nicho. Se non te moves dentro do gremio é difícil acceder como espectador, así que coa Grelería pretendo darlle un pouco de transversalidade ao noso traballo. Tamén albergará diferentes obradoiros.
Cres que é un problema da oferta de actividades ou a falta dunha demanda por parte da sociedade?
É una situación difícil. Vivimos moi metidas nun funil e a min gustaríame que houbese máis diversidade. Non hai actos culturais cheos e tamén faltan espazos experimentais. Está complicado atopar alternativas. Por iso vexo moi necesarios espazos de ocio e cultura como Acéfala. Alí organizan actividades dun xeito accesible, sempre con valores inclusivos, obradoiros vinculados ao faino-ti-mesmo, concertos e pinchadas súper interesantes. Dáme mágoa non ter a receita para lograr que a xente visite unha exposición antes de ir de santas cañas. Que tomar cañas tamén está ben, eh? (risas).
Preparando a entrevista con Lidia Cao sorprendeunos a falta de artigos ou entrevistas en medios galegos sobre ela, sendo unha figura senlleira no campo do muralismo. Son as artes gráficas o parrulo feo das artes galegas?
Puf, non sei. A ilustración é unha profesión que moitas veces non é accesible. Eu teño o privilexio de poder adicarme a isto, e co premio podo respirar un pouco mellor ultimamente (risas). Pero hai unha incerteza coa que non todo o mundo pode vivir. Podo falar do meu sector, pero non teño elementos para poder comparar con outras escenas. Mais si, oxalá fose máis fácil elixir de que traballar. Tendo a xente tan potente, como Lidia, é unha mágoa que non sexa coñecido o traballo artístico local. Se non estás dentro da escena é difícil enterarse de quen está a facer que. Non hai unha rede pública que de visibilidade a todo iso. A prensa está ben pobre ultimamente…
Está ben a reflexión, pero creo que tamén é importante tomar partido e poñer en marcha iniciativas. Se non pasa nada interesante na cidade intentemos que pase algo, organicémonos. Tamén é verdade que esta situación distópica é perfecta para o sistema. O doado é pecharse na casa a ver Netflix e comer Glovos. Hai que traballar pola comunidade e contra a individualidade.
Despois da pandemia, e pese á precariedade nas industrias creativas, estamos a ver o nacemento de moitos proxectos. Cres que a pandemia serviunos de pulo para lanzarnos a crear?
Sinto que é un momento efervescente. Quizais porque agora estou estabelecida na Coruña e puiden coñecer con calma espazos, persoas e proxectos, pero sinto que é un momento de moita actividade, con moita peña facendo cousas interesantes. Por desgraza hai industrias que marcan unha escala de valores de superficialidade, perigosos dende o meu punto de vista. Ás veces semella que sen o apoio de determinadas empresas ou marcas non é viable sacar cousas adiante.
Creo que debería haber máis voces. Hai moi pouca transversalidade no presente, parece que cada un está ao seu. O contexto tamén favorece estes funís, así como a falta de diversidade. Hai movementos e intencións transformadoras, pero a forza do empresariado e do marketing é moito máis forte que unha asociación ou unha asemblea. É un traballo difícil, pero é moi importante que esa inercia non poida con nós.
A pandemia tamén mudou o noso xeito de consumir as artes gráficas, con maior protagonismo das redes sociais.
A parte positiva da dixitalización é que demanda moitas imaxes, o que é bo para ilustradoras e deseñadoras. Cada vez máis a xente valora unha estética pensada e ben deseñada, por exemplo no mundo dos videoxogos. Tamén nos xornais vemos cada vez máis presenza de tiras ou ilustracións de calidade. Isto achega máis á xente ao mundo das artes gráficas.
Tamén é un arma de dobre fío, non? Existe a visión de que a sobreexposición ás imaxes fai que se lle reste valor ao esforzo detrás dun deseño ou ilustración.
Non só o esforzo. Eu tamén valoro moito os espazos de consumo pausado. É o xeito de coñecer, de vivir de verdade. Cando estás continuamente “pica-pica”, ao final non tes nada. Non é o mesmo ver un titular que ler o artigo. Son experiencias moi diferentes. Coa pausa vén a reflexión, e podes alcanzar máis profundidade no coñecemento, ademais de construír unha opinión propia. Así o vexo eu. A superficialidade da que falaba antes non ten que ver tanto co aspecto, como coa oposición ao coñecemento real, á esencia das persoas. “Axiña axiña axiña!” (risas) Tamén eu son vítima desta inercia e loito contra ela. Sinto que me enriquece o coñecemento: sobre outras persoas, sobre nós mesmas, sobre o universo. Polo tanto grazas por ter dedicado tempo a esta conversa, a ler o cómic, e ás lectoras por ter chegado ata o final se nestas palabras atoparon algo interesante
Nós Seis foi editado pola Deputación da Coruña. Podedes atopar unha copia na vosa librería de confianza a través de todotuslibros.com. A Julia podedes atopala no Grelería (Rúa Arco 9, A Coruña) ou no taller de Laconcongrelos (Rúa Antonio Noche López, 22, A Coruña). E por suposto podedes desfrutar das súas ilustracións e estar ao tanto dos seus proxectos en @quepasajulia. Fotografías e detalles do cómic por cortesía da autoría. A fotografía da portada é de Aitana Tubio.
