Unha parella chega en lancha ao peirao de Ons. Nótaselles un pouco desubicados. Aparentemente, Mariña e Vicente (Melania Cruz e Morris) veñen pasar un verán tranquilo na compañía da familia dela, mais en realidade están escapando dunha vida en Barcelona, onde se agochan as pantasmas dun accidente, dunha depresión, dun engano.
Unha premisa sinxela, que ten a virtude de colocar á illa de Ons no centro mesmo do drama desde o primeiro instante. A paraxe atlántica é procurada como retiro balsámico, mais ao longo da metraxe a súa natureza paradoxal vai golpear as personaxes. Si, o illamento pode ser fonte de paz e tranquilidade, mais tamén de opresión e paranoia, ese notar que o mundo se fai cada vez máis pequeno, que vives nun carrusel onde se repiten unha e outra vez as mesmas 20 persoas. Os temporais de inverno que se alongan durante semanas de implacable gris poden transmitir a agradable sensación de refuxio cando escoitas o vento zoar pegadiño á lareira, pero non ha pasar moito tempo antes de que comeces a sospeitar que o teu refuxio é tamén prisión.
Así a illa, remanso e campo de batalla a un tempo, funciona como alegoría física do tema da película, que ao meu ver non é outro que o da resistencia. Todas as personaxes están motivadas por unha necesidade de aguantar, de manter posicións. Mariña intenta como sexa conservar aceso o lume do seu matrimonio con Vicente, aturando os embates do pasado e dos seus medos e inseguridades. Vicente atopa paz en Ons, mais tamén acaba sendo unha especie de Ulises na illa de Circe, asediado polas tentacións doutras mulleres, cando non da longa sombra da enfermidade e a depresión. O tema da resistencia na película é metafórica para os protagonistas, que ao final non son máis que convidados na illa, pero torna moito máis literal para os que viven alí. O irmán e a cuñada de Mariña son a parella que acolle en Ons aos protagonistas. O irmán é Antón (Xulio Abonjo), axente ambiental da Xunta que loita por manter as especies ornitolóxicas ameazadas. A súa dona é Isabel (unha espectacular Marta Lado que extrae moitísimos matices do seu personaxe), a fareira de Ons, a última da estirpe dos fareiros que vivían no propio faro que traballaban. Mesmo papeis máis pequeniños, como o pescador que interpreta Miguel de Lira, representan esta idea de resistencia, no seu caso do antigo modo de vida dos insulares, da pesca e o congrio que esmorece fronte ao futuro irrefreable.
Hai decisións temáticas na película que reforzan esta idea, pequenos detalles ben escollidos que axudan a construír a atmosfera de esforzo constante. Non é casualidade que o hobby de Mariña sexa correr, en varios momentos da película a cámara acompáñaa no esforzo da carreira, literalmente poñendo o seu corpo ao límite sobre a xeografía abrupta da illa. Non parece casualidade tampouco a aspecto envellecido nin a barriga de Morris (é palpable a diferencia de idade entre os protagonistas), denotando as cicatrices da súa loita, que é maiormente mental. Cando chega o momento de xiro da película e unha rapaza estranxeira aparece moribunda nunha das praias no medio dunha treboada, resulta verosímil que a parella protagonista empatice intensamente coa extraviada que quedou sen memoria, pois eles tamén están no límite da súa resistencia física e emocional.
Mención específica creo que merece a decisión estilística do director, Alfonso Zarauza, de empregar o plano secuencia constantemente, en cada escena. Admito que cando souben disto antes de ver a peli levantei unha cella en desconfianza. Moitos filmes comerciais dos últimos anos teñen empregado o plano secuencia un pouco como adorno, como lucimento persoal e truco publicitario sen que a ferramenta cinematográfica servise ningún papel narrativo nas súas historias; temíame que algo parecido pasase en Ons. É evidente que hai algo magnético nos planos secuencia, como se o plano mantido tomase unha gravidade propia que nos impide apartar a mirada, e tamén en Ons teñen esa tamén capacidade de cativarnos, co engadido de que aquí o recurso técnico está ao servizo dos seus temas. Dicía antes que a resistencia e o esforzo están no cerne da película; o plano secuencia reforza estas ideas. A imposibilidade de escapar da cámara nas escenas de varios minutos, os silencios que se volven case pétreos ao non poder escapar polos atallos da edición, o ritmo inestable e tremente… Cada secuencia, sobre todo as máis íntimas e longas, semellan para os actores un traballo titánico, onde a propia atmosfera e dinámicas da trama son reforzadas por ese medo a non facelo mal, a non estragar o traballo de longas horas.
Non significa isto que isto non traia tamén unha peaxe. Teño a sensación de que o guión foi escrito, ou se cadra adaptado, para poder aplicar esa técnica á toda a película, o que supón lastrala nalgúns momentos. Hai varias escenas de Ons onde os personaxes, máis que conversar, parece que se lanzan longos monólogos á cara, en ocasións en rexistros moi formais que esgazan a verosimilitude. Penso no momento en que Isabel lle fala a Vicente do seu traballo como fareira, ou cando Mariña explica a tradución de Pikionis que está a facer. Ons síntese cómoda e constrúe moi ben a partir dos silencios, mais hai un puntiño teatral nos diálogos destas escenas que non casa ben coa intimidade que se intenta artellar. Entendo que seguramente é froito da vertixe de escribir un diálogo rápido para un plano secuencia onde non se vai poder retocar con cortes, mais para min esa pexa existe.
Na presentación da película na Coruña e nunha entrevista en Praza, Alfonso Zarauza destacou que Ons foi unha película moi difícil de rodar, tanto no organizativo, nunha adaptación constante ao clima da illa, como no puramente físico, nas dificultades do desprazamento, os longos planos que non se podían repetir, aturar días e días sen saber se poderías gravar unha escena en concreto. En realidade esta historia de rodaxe é un elemento máis a favor da atmosfera creada pola película. En Ons hai cansazo, hai resistencia, hai unha especie de épica romántica das persoas que se colocan ao límite, porque tamén esas eran as circunstancias materiais dos que a crearon. Salvando as distancias, é imposible non pensar un pouco en Apocalipse Now, Fitzcarraldo, ou a rodaxe de Mimosas no Atlas, narrada nos diarios de Santiago Fillol.
Por último, quería falar un pouco sobre o elemento críptico na película, o tratamento do misterio. Ao final o que máis nos gusta é que nos conten historias. De feito, cando entramos nunha sala de cine hai mesmo certa expectativa de que nola conten. Ao saír de ver Ons resultoume imposible non facer paralelismos coa última gran estrea de cinema galego, a Lúa Vermella de Lois Patiño. A fin de contas, mesmo sendo películas moi, moi distintas, a priori teñen varios elementos en común: un lugar da costa galega como elemento central, o longo plano secuencia no estilístico, mesmo algúns elementos da mitoloxía galega (é certo que en Ons de xeito moito máis tanxencial). Porén, partindo dos mesmos elementos Lúa Vermella levaba a súa proposta ao extremo do experimental, apostaba sen ambaxes polo lirismo e encriptaba e codificaba a súa historia ata o punto de ser moi difícil de comprender. Non é isto nada malo per se, por suposto, máis si é máis indudablemente minoritario.
Ons en cambio intenta, creo que con éxito, triunfar en varias facetas sen precisar ser excelsa en ningunha. Zarauza sabe que para facer unha historia atractiva o máis importante son as personaxes, así que constrúe varios ben interesantes e dedica unha boa parte da película a que os coñezamos. Constrúe unha historia clásica no estrutural, sementa misterios e vai elevando pouco a pouco a tensión. Con estes alicerces xa colocados é cando se permite ser lírica, sabendo que non perderá xa a un público involucrado na trama. Leva ao límite aos personaxes co plano secuencia e aposta polo formato sen afogar aos espectadores. Sendo a película fundamentalmente intimista, non lle treme a man en importar recursos propios doutros xéneros e hai algún detalle de thriller, unha escena en particular (a de dúas personaxes nun todoterreo cara ningunha parte) que case parece de terror. Non significa isto que Ons sexa condescendente, de feito agocha propositadamente partes de información, mantendo certos misterios, sen resultar en ningún momento críptica. Sabe colocarse nun punto intermedio onde non sinte a necesidade de guiar ao espectador, pero tampouco o deixa só en ningún momento.
Quero dicir con isto que Ons ten a capacidade de ser cine de moi alto nivel ser renunciar a unha vontade maioritaria. Unha das eivas dos sistemas culturais pequenos e minorizados como o do galego é o de asumir as dificultades como elementos identificadores en lugar de como obstáculos a superar. No caso do noso cine vemos como directoras galegas triunfan en festivais e a nosa cultura gaña prestixio no estranxeiro, mais a miúdo con películas pensadas desde e para unha intelectualidade interesada nas fascinantes posibilidades do cinematográfico, pero que non teñen a capacidade de calar e permear na cultura popular galega. Mesmo cando o fai, e penso no recente caso de O que arde, parece máis unha excepción que non a regra, porque de novo, o cinema de Laxe é fermoso e evocador, pero tamén alegórico e enigmático. Neste senso é onde creo que Ons ten o seu maior triunfo. Sen caer no vanal consegue artellar unha película accesible, que pode falar dos temas máis vellos: o amor, a morte e a loita contra a adversidade, sen a necesidade de revolucionalos. Apoiada no traballo de actores e actrices contrastados, arrisca no formal sen resultar indescifrable. Alfonso Zarauza lévanos polas abruptas xeografías do amor na illa de Ons, sabendo ser lírico, mais sen esquecer tamén a prosa.
A imaxe da portada é un poster da película montada sobre unha imaxe de Miguel.
