A cidade de Valverde: Viaxe con Don Isidro á Galiza profunda

Debe saber o lector que corro grande risco ao escribir esta crónica. Outra xente antes ca min falou destes asuntos e perdeu un ollo e mesmo os dous, se non unha man ou a propia vida. Polo ben da ciencia literaria e a pesar de ser moi advertido por don Isidro, procedo a contar con todo detalle o visto nesta viaxe, que unha man é pouca cousa cando o premio é aumentar o coñecemento universal e, total, a min xa me falta medio dedo.

Era o 23 de xuño, véspera do San Xoán. En Laxe capital non se celebra, máis alá das sardiñadas familiares; mais en Traba si gastan pompa de festa patronal, con grandes comidas e orquestras principais. Estaba tomando o mate de despois de comer cando me chegou un Whatsapp de Don Isidro, se podía levalo á Traba. Sorprendido pola repentina vontade festeira do meu amigo, pouco dado á verbena, pregunteille cando montou no coche que ánimo lle viñera de repente. El sorriu: “Vostede non recorda que lle prometera levalo a Valverde?”

Para a xente allea ás cousas de Laxe, Valverde foi en tempos unha próspera cidade no val de Traba, con fértiles veigas nas que medrou moito a riqueza dos seus moradores e máis a súa soberbia. Na parte sexta da General Estoria de Afonso X, —grazas sexan dadas ao profesor Chao-Abella, que me permitiu consultar na súa biblioteca os únicos fragmentos que se conservan— recóllese un listado das cidades asolagadas do Reino. As casas de Valverde no documento rexio descríbense como suntuosas, “apenas distinguíbeis da igrexa do lugar en que esta tiña campanario”.  Tanto a Estoria como moitos dos romances que Carré Alvarellos recolleu nos vales da Serra da Pena Forcada contan o final da cidade: a xustiza divina fixo subir as augas e agora a vila pena as súas vaidades no fondo da lagoa. A única forma de chegar a ela hoxe en día é a través do túnel que ten a súa entrada nos Penedos, ao pé da Torre da Moa; entrada selada por unha enorme laxe e que don Isidro, como xeólogo que é, sabe abrir. “Apártese para que diga as palabras que abren o selo, don Rubén! Mellor que non as escoite vostede: podería perder as orellas e eu a lingua!”. Don Isidro fixo o que tiña que facer e a terra tremeu, a laxe abriu e a Torre amosou a súa entraña. Alá nos internamos, o meu amigo e máis eu, nas profundidades do Macizo de Traba.

Descendemos ben fondo ata chegar a unha praia subterránea. Deitada na area, unha campá de cristal. “Temos que seguir o camiño con isto, don Rubén. É unha campá de buceo, regalo de Lugrís. Díxome que fora a que usara Alexandre para baixar aos reinos submarinos, mais a verdade é que vin un modelo igual á venda en internet. Déixoa aquí porque xa sabe como é a xente: se me visen con ela pola rúa, logo habían de chamarme o Tontiño da Campá ou algún alcume do estilo. E total, quen vai vir roubala aquí?”. Metémonos dentro da campá e seguimos o camiño baixo as augas.

Non vou negar que a vista ao final do túnel foi un pouco decepcionante. “Vostede é o de letras, don Rubén. Xa sabe que os textos antigos esaxeraban moito. Hai que entendelos no seu contexto”. O Rei Sabio só acertara —e digo acertara con toda intención, pois aquelas descricións foran claramente feitas á toa— en que Valverde tiña un campanario. O resto, catro casuchas arredor da igrexa, xa verdes do valume, e moito cascallo enmallado en vellas redes. Disto xa nos falaran as xentes de Traba algunha vez, que cando largaban o boliche na lagoa, ás veces enganchaba nos cascallos da vila asolagada e acababa perdéndose a pesca e a rede. Por iso acabaron dedicándose ao campo, moito máis agradecido. Do que ninguén nos falara nunca —se cadra por descoñecemento, se cadra por medo a perder a lingua— era dunhas esferas pardas, decenas de esferas, grandes coma para meter dentro un can de bo tamaño, amoreadas sobre os tellados de Valverde. Pregunteille a don Isidro o que era aquilo, e respondeu “Son ovas” con toda a tranquilidade. “Como que ovas? Ovas de que?”. “Ovas de gazafello, don Rubén”.

Pensei que don Isidro quería vacilarme cun conto para nenos e enfadoume a condescendencia, mais logo vin que non era broma. Supoño que alertados polo ruído, de entre as casas de Valverde e de tras dos outeiros do fondo da lagoa empezaron a saír ao noso paso uns seres extraños, con aspecto de rá contrafeita e do tamaño dun home pequeno. As extremidades inferiores, curtas, apenas soportaban un corpo batracio. As extremidades superiores, porén, eran máis longas do que aquelas criaturas podían controlar, e bambeaban aos seus lados ou arrastraban polo fondo coma o golfe levado da corrente. Dos seus pés e mans poderíase dicir que nalgún tempo serviron para nadar, mais botaban en falta as típicas membranas interdixitais dos anfibios. Eran auténticos gazafellos, que nos miraban con curiosidade coma se os raros fósemos nós. “Non teña medo, don Rubén, que non fan nada. Estes que ve xa están a nada de rematar a metamorfose. Xa fixeron a súa posta, que é o que ve nos tellados, e agora pronto abandonarán definitivamente a vida acuática para ir vivir ás penedías do monte. O gazafello é a larva dos mouros, sabe? Por iso nos contos de mouros hai homes e mulleres mouras, mais nunca crianzas. O mouro é un anfibio, coma o sapo! Pero olle que cousa curiosa, segundo a temperatura da auga no momento de saíren da ova, saen machos ou femias igual que as tartarugas! Se a auga está quente, serán mouras; e se a auga está fría, serán mouros.” A xulgar por como de fríos tiña os pés, que a campá de buceo non cubría, supuxen que poucas mouras habería nos montes de Traba. “O achado dos primeiros gazafellos no século XIX foi fundamental para clasificar os mouros como especie, xa que non había evidencias da súa vida xuvenil. Chegouse a pensar que eran seres máxicos, fíxese que cousa! Pero vaia, iso son problemas de biólogos. Eu son xeólogo. O meu interese nestes seres é puramente xeolóxico. Estou traballando na hipótese de que os casos de cidades asolagadas que temos na Galiza son froito da busca dos mouros de lugares de posta. O avance da agricultura reduciu os seus hábitats e eles recorreron ao afundimento de terras para crear lagoas onde facer as postas. Escavan galerías por debaixo das brañas e logo fanas colapsar. Cando cerramos a mina de Coéns, decidimos inundar o pozo para rexenerar a paisaxe. E cal foi a sorpresa que ao ano seguinte tiñamos os mouros criando alí! Curiosamente, non houbo máis casos de cidades asolagadas na contorna desde que inundamos a mina.”

Nese momento, o chan comezou a bruar e tremer. “Atento agora, don Rubén!”. Produciuse unha sacudida, como de rodaballo descuberto, e comezamos a ascender. Co medo pechei os ollos —non me dá vergoña recoñecelo— e non os abrín máis ata notar o peso do vidro, sinal de que estábamos na superficie. Non sei cantas horas pasamos baixo as augas, mais xa era de noite e do campo da festa chegaban as notas dunha ranchera, así que aínda debía ser o primeiro pase. Os gazafellos comezaron a dispersarse cara os montes de Rascalobos e a Pena de Mórdomo.

“Isto pasa todos os anos polo San Xoán. Valverde emerxe e non se sabe moi ben por que. É un misterio. Por tectónica asegúrolle que non é, don Rubén! Demasiado exacto! E notou que o tremor non era coma o dun terremoto? Moito máis sutil, si! E o bloop!” Cargamos a campá ás costas —ou, máis ben, carguei, que don Isidro estaba moi emocionado e soltábama a cada pouco para xesticular— e collemos o camiño do túnel da Moa, dando un rodeo por Socasas para evitar o campo da festa. Imaxinade que nos chega a ver alguén con aquilo ao lombo! Polo camiño, o meu amigo foime contando que o xurdimento anual de Valverde era un momento moi importante para os gazafellos, xa que lles facilitaba a saída da auga cara os montes. “Está claro que aquí non se vai ver nunca nada, porque xa está o ecosistema montado. A miña esperanza está en ver o que acontece agora na lagoa da mina de Coéns, a ver se nalgún momento o solo emerxe alí tamén. Eu estou seguro de que non é un movemento tectónico, don Rubén!”.

Cando chegamos ao túnel dos Penedos, desde o campo da festa chegaban xa os primeiros compases de bachata da noite, así que debían ser as dúas da mañá. No camiño de volta ao coche, por levar a conversa algo ao meu terreo, comentei con Don Isidro as relacións entre a ciencia da xeoloxía e a literatura; e como o mundo vai perdendo sabores a medida que a ciencia desvela os seus mecanismos e morren os mitos. Acaso non era máis bonito vivir tendo por certa a idea do castigo divino sobre Valverde que agora, sabendo que todo fora cousa dos mouros? “A realidade sempre é prosaica, don Rubén. Se eu lle contase por que sae quente a auga das Burgas…”

Xa no coche, fun advertido por don Isidro de que todo o visto en Valverde era cousa de calar; que os mouros son unha especie moi celosa dos seus segredos e poderían vir un día á miña casa tomar represalias por revelar os seus lugares de cría. Con todo, decido contala aquí para o ben da ciencia literaria, pois empezo a sospeitar, polo trato con don Isidro, que os verdadeiramente celosos dos seus segredos son os científicos. En calquera caso, confío en que antes irán por don Isidro, que me levou a eles, o que me dará marxe para escapar. Tamén teño fe en que non chegue o internet a esa Galiza profunda na que viven. E miren, se o chegan a saber, que? Que máis dá perder unha man? Se total, xa me falta medio dedo!