Unha clasificación das normas xurídicas diferencia entre as “completas” e “incompletas”. A maioría son incompletas, funcionan en referencia ou empregan termos que se definen noutras partes do ordenamento: por poñer un exemplo sinxelo, tes que saber que é unha hipoteca para entender as normas que falan das obrigas do debedor hipotecario. Por outra banda, as completas son aquelas cun enunciado que funciona en si mesmo, que non depende doutros artigos ou leis. “A maioría de idade alcánzase aos 18 anos cumpridos” non depende de ningún outro enunciado que a complete.
Perdoade o circunloquio xurídico, se o traio aquí é porque penso que o criterio pode ter certo rendemento na literatura. Propoño así unha clasificación en “novelas completas” e “novelas incompletas”. A maioría tamén aquí serían incompletas, empregan contexto e fan referencia a unha serie de coñecementos que se presupón sabidos por quen le. As novelas históricas son o exemplo típico de novela incompleta, desenvolven unha historia nun momento do pasado do que se asumen certos coñecementos (ou como pouco, prexuízos).
Máis esquivas serían as novelas completas, aquelas que puidesen funcionar de maneira independente, que queiran contar algo desligado totalmente do que xa coñecemos previamente. O evidente sería aquí pensar nas novelas de fantasía escapista ou épica, que crean mundos completos onde colocar as súas historias. De feito, na fantasía épica a súa vontade totalitaria xera un aura mística arredor do libro, convertido nunha especie de obxecto máxico que fala do que hai máis alá do que vemos, a única fiestra que se abre no noso mundo para coñecer outros posibles. Quero dicir, non poderemos saber nunca máis da Terra Media que a través das páxinas de Tolkien, mais si podemos coñecer Bosnia por outras vías distintas a Andric.
Mais aquí viñemos a falar de Carrusel de Berta Dávila, que non é fantasía épica, non? A miña premisa é que Carrusel, (en xeral todo o xénero da “literatura do eu” en que se insire) tamén se podería clasificar como “novela completa”, aínda que dunha maneira menos obvia. Parecería imposible aplicar aquí a clasificación: Carrusel está ambientada maiormente na Galiza dos nosos días e protagonizada por unha muller arredor dos 30, escritora e que pensa en ser nai. Está inserida nun tempo e nun espazo claramente referenciais. Mais se as novelas épicas conseguen emancipar o seu relato dun xeito horizontal, indo ata as fronteiras do noso mundo e construíndo a partir de alí; Carrusel busca a súa completitude nun sentido vertical, cavando tan a fondo nun aspecto moi concreto da realidade que xa funciona por si mesmo, sen que se lle apliquen as normas do resto do mundo, que queda alá arriba, lonxe xa destas profundidades.
Se observamos Carrusel con esta idea en mente decatámonos de que moitos dos seus aspectos temáticos e formais contribúen a construír esa independencia. O primeiro, e quizais máis determinante, é a figura da narradora. Carrusel ten unha narradora personaxe en primeira persoa, mais non unha simple testemuña, a voz narradora fagocita a novela absorbendo todo cara si: cando retrata sempre é evocación, cando reflexiona sempre é autocoñecemento; aínda cando aparecen outras personaxes (o tío Carlos, a avoa Úrsula, Natalia) a nosa percepción deles está indisolublemente matizada polo que significaron para a narradora. Esta mediatización resulta determinante para conseguir o carácter de novela completa, a omnipresencia da voz funciona como mecanismo de prospección para facer ese burato vertical, afondar no eu ata tal punto que os límites da novela xa non son os do mundo, senón as paredes da mente da narradora. Poden aparecer cómics de Astérix, un conto de Borges ou un disco de Johnny Cash, que o lector xa non os sente como parte do mundo “real”, mais como luces que reflexan dentro desa cámara mental. Dentro da cámara, do burato, xa non importan as referencias e as normas que poden rexer fóra, as únicas importantes, as únicas que existen, son internas. Di no capítulo cero a narradora: “a estrada que corre paralela ao océano Atlántico desde Lisboa ata a miña casa en Compostela, é o eixe vertical que me atravesa. O lugar onde me busco” (pax. 18). Deslocalízase o espazo real, a viaxe por estrada transmútase en periplo eléctrico por unha columna vertebral.
Falemos agora dun aspecto temático. A nosa protagonista-narradora é unha escritora que atravesa unha crise creativa e concibe Carrusel como proxecto para intentar superala. Este comentario metaliterario tamén contribúe á completitude da novela. Referirse a si mesma dentro do seu relato crea unha recursividade que fomenta no lector esa sensación de repregue, de que o libro xira sobre si mesmo e non arredor do resto do mundo. Hai numerosas reflexións ao longo de Carrusel sobre o feito de escribir e algunhas delas penso que se poder ler en clave do asunto que estamos aquí tratando: “Esa necesidade de controlar as poucas cousas que poden controlarse, de anotalas e darlles forma, parécese moito ao que eu fago: escribir para comprender a infinidade do mundo en que vivo como se fose unha casa que me pertence” (pax. 43). Vemos aquí de novo a idea de cercar a materia do libro a un mundo interno que se intenta aprehender na súa totalidade, por medio da escritura. Aparece de novo a noción do libro como instrumento case místico que antes mencionábamos, a novela como porta de acceso a un coñecemento que se lega a través da palabra secreta: “Penso que intento conservarme como son a través da palabra escrita, preservar o que teño de lucidez para entregarllo a algo ou a alguén no futuro” (pax. 105).
Relacionado con esta última idea está tamén o ton da novela. Mesmo falando de asuntos moi íntimos, por momentos de forte carga dramática, Carrusel nunca cae no afectado, a reflexión sempre coloca certa distancia, a linguaxe pretende ser aséptica e denotativa. Este ton é reforzado tamén por eleccións temáticas e mesmo léxicas: non parece casualidade a constante referencia ao mundo e linguaxe das ciencias, máis en particular das matemáticas e da química (o mercurio cun papel destacado). Se a trama de Carrusel non é en realidade trama, senón exploración dun mundo interior, o ton para acceder a ese coñecemento é o dunha naturalista que disecciona e analiza.
Acabo de dicir que Carrusel non ten trama senón exploración e penso que isto entronca con outro dos elementos formais que constrúen o carácter de novela completa no libro de Dávila: a dislocación do tempo. Se entendemos a trama como un conxunto cronolóxico de eventos que crean o relato, cando nunha novela se introducen estruturas non cronolóxicas ou os xogos literarios co tempo, estes responden normalmente a lóxicas de tensión narrativa (un exemplo típico aquí serían os famosos flashbacks de Lost). Digamos que podes dislocar o tempo para construír trama. Porén, en Carrusel non hai trama, o seu argumento non é que lle pasa á protagonista, senón explorar quen é ela, como funciona a súa mente. Por isto, a disposición non cronolóxica dos eventos de Carrusel non pretende sorprender ou tensionar, atende máis ben a lóxicas explicativas ou explorativas, de acceso a coñecemento. De feito, pensando nesta estrutura atopo relacións coas mecánicas de investigación fragmentaria para contar historias nos walk simulators, en videoxogos como Gone Home e outros deste xénero. Unha maneira de facer un simulacro na literatura de virtudes propias doutros medios máis interactivos. A decisión de Dávila de construír de maneira non lineal a novela reforza en quen le a idea de que non se está a consumir unha historia, senón asomando a unha mente e ao seu funcionamento. Unha idea formal que acho require de moita técnica para que o conxunto non acabe sendo un revolto inconsistente, está resolta con moita pericia. Quizais o exemplo onde isto se evidencia máis sexa no capítulo seis, onde varias escenas separadas no tempo e que teñen en común un lugar físico desfilan de corrido: “A tarde do diagnóstico conéctase tamén con outra tarde moi posterior a través do salvoconduto da memoria” (pax. 84), “Hai dous sucesos máis que se conectan a través dos túneles do tempo” (pax 86).
O último aspecto de Carrusel do que quería falar aquí é o da enfermidade mental, en particular o papel que pode ter na novela desde este intento de cualificala como novela completa. Xa falamos de que Carrusel non trata tanto dun que senón dun quen, particularizado no papel singular que ten a narradora, ao tempo voz que conta e materia mesma do argumento. A neurose, canto de hereditario hai na maneira en que vemos o mundo, a maternidade… son temas da novela porque son elementos que configuran precisamente a mente que exploramos. Con estes vimbios, a ameaza da saúde mental pasa de ser un obstáculo que afronta un personaxe a unha ameaza case ontolóxica, que atenta contra a existencia mesma do libro que temos entre as mans. Ao deixar lonxe o mundo real e colocar como fronteiras da novela os valados da mente, a enfermidade fai tremer eses muros e transmite con moita efectividade as sensacións de opresión e dúbida. Recordo Dark Butterfly de Rexina Veiga, onde se retrata e reflexiona tamén sobre a saúde mental, ao lelo pensei que un libro onde se narraban acontecementos durísimos, cunha linguaxe sempre no bordo do expresivo, quedábaseme no limiar, non lograba que conectase. En cambio en Carrusel, a pesar de que como mencionabamos antes o ton de Dávila é sempre moito máis frío (“todo se reduce, para min, ao feito de que os neurotransmisores son falibles” (pax. 81)), a estrutura xeral do libro consegue construír un vínculo de empatía no que podemos polo menos albiscar o terrible da ameaza ao ser que é a enfermidade mental.
Son consciente de que o análise que fixen eu aquí de Carrusel é unha lectura parcial, mesmo quizais estirei ou esaxerei algunha idea de máis en pro da miña hipótese. Consólame pensar que seguramente há de vir alguén a refutarme, ou a facer un traballo moito máis completo, porque Carrusel ten trazas de chegar a ocupar un lugar de centralidade no canon literario galego. Baste como proba a súa capacidade para coarse entre a lista das mellores novelas do século XXI que fixeron en Vinte cando apenas levaba uns meses publicada. Outras han falar máis e mellor.
Se eu quixen facer este comentario, un tanto formalista, foi porque a pesares de que Carrusel fala con sinceridade de temas serios e dramáticos, mentiría se non admitise que a miña emoción principal ao lela foi a fascinación. A fascinación polo descubrimento, pola exploración do descoñecido que conecta con algo moi primario da lectura e que eu asocio a aqueles tempos de adolescencia nos que pasaba horas e horas navegando nas novelas de fantasía. Para min Carrusel foi un constatar esa noción, da que todos temos sospeitas, de que cada persoa ten dentro da súa mente un universo enteiro, ao que en realidade nunca nos podemos asomar, porque está arredado do mundo. As novelas imcompletas falan do mundo. Mais as novelas completas meten entre as súas tapas mundos enteiros. Serían como as lentes, que empregamos para ver o que non podemos cos nosos ollos normais. Estas lentes son necesarias para ver o enorme que está moi lonxe, as terras da fantasía, mais tamén o minúsculo que temos ao alcance da man, unha fiestra ao interior das persoas. Carrusel está entre estas últimas.
