Unha muller volve á súa casa de facer a compra. Estamos a 1 de decembro de 1955 en Montgomery, no estado de Albama (EE.UU.). Para percorrer ese camiño toma o autobús, como acostuma facer. Entra pola parte dianteira e paga o billete ao condutor, logo sae e volve entrar pola porta traseira como ditan as normas. Ve libre o primeiro asento que ten de fronte e decide collelo. Sabe que eses lugares non son especificamente para xente de cor, pero tamén que pode estar neles se non vén un branco e o require, entón tería que levantarse e buscar outro lugar máis atrás. Ou non.
Ese 1 de decembro Rosa Parks, chegado o momento, decidiu que ela non ía abandonar o seu asento. O condutor do autobús advertiuna de que de seguir con esa conducta chamaría as autoridades e levaríana presa. Dito e feito, porque ela non levantou o cu. Acusárona de alterar a orde pública e metérona no calabozo.
Non era a primeira vez que se daba a situación. Claudette Colvin fora acusada dos mesmos cargos e polo mesmo motivo uns meses antes; Irene Morgan con 10 anos de anterioridade; Ida B. Wells adiantárase ao suceso un total de 71 anos. Todas elas en base á mesma lei de segregación racial no transporte público do estado de Alabama, onde se estipulaba que os asentos dun autobús estaban divididos en dúas zonas: a parte dianteira destinábase única e exclusivamente para xente branca, e a parte traseira para xente negra. No medio, un espazo de fronteiras desdebuxadas, xa que non se esclarecía a linde entre ámbalas dúas zonas. Esta debía xulgala o propio condutor do autobús segundo as necesidades da xente branca. Rosa Parks situouse nesta última zona indeterminada e, ao ser reclamada, non respectou o criterio do condutor segundo as prioridades de cor. Iso era un delito recollido no código penal.
A diferenza das súas predecesoras, a detención de Parks chamou a atención da sociedade afroamericana e non caeu en saco roto. Pronto comezaron as mobilizacións e o boicot ao transporte público. A solidariedade aflorou na comunidade negra ao redor deste feito e foi traducíndose nunha constante axuda dos uns aos outros para desprazárense. Os autobuses, usados de xeito maioritario pola xente negra, sufriron unha caída en picado dos seus beneficios e isto puxo a cuestión no centro do debate político que, tan só un ano despois, revocaría a segregación racial no país desde a corte suprema alegando que era inconstitucional.
É difícil determinar que motivou o auxe de Rosa Parks como o símbolo que deu arranque ao movemento polos dereitos da xente afroamericana. Puido ser o seu carácter reivindicativo, formada nunha familia que o incentivaba. Os avós de Rosa Parks foran escravos que conseguiran a súa liberdade, tiñan conciencia de clase e unha clara convicción abolicionista. A propia Parks recordaba presenciar ao seu avo algunha vez coa escopeta na man ao ver membros do KKK nos arredores da súa casa. Quizais tivo importancia tamén a súa afiliación á NAACP[1], así como a implicación de Martin Luther King[2] no movemento, que colocou sobre Parks a mirada de todos os seus conxéneres como unha referente. Ao mellor só foi unha cuestión de fortuna, unha resposta aleatoria a unha necesidade crecente. Ou unha mestura de todas elas, quen sabe… O que si se sabe é que a rebeldía de Parks, e concretamente as súa transgresións da lei, significou o empurrón definitivo do movemento pola defensa dos dereitos da comunidade afroamericana. Un exemplo de como o delito ou a transgresión son un elemento funcional da sociedade e non unha das súas patoloxías. Un elemento necesario para o cuestionamento da dinámica de poder e dos seus executores, imprescindible para posibilitar a súa redistribución e moderar o seu alcance e intensidade. De eliminarse por completo o delito nunha sociedade, esta estaría condenada ao totalitarismo, a un inmobilismo que marxinaría á maior parte da poboación segregándoos en distintos grupos diseminados e incapacitados para calquera tipo de desenvolvemento.
Aínda que sexa a acción de Parks a que acaba por prender a mecha do movemento, todos os casos anteriores (Claudette Colvin, Irene Morgan, Ida B. Wells) teñen a súa importancia. A reacción de Parks non aparece da nada, non é un elemento espontáneo que xorde sen máis, é a resposta á constante presión que se reflexa previamente en todas as anteriores rebeldías. Por dicilo dalgún modo, é a gota que colma o vaso. Polo tanto, todas as veces foron igual de importantes, todas as negacións a ceder o asento tiveron o mesmo peso no resultado final. Podemos ver repetido hoxe este esquema no movemento #MeToo. Neste caso foi a actriz estadounidense Alyssa Milano quen popularizou este movemento, que tiña como finalidade poñer nas redes a realidade das mulleres e o acoso sexual que sofren a diario nas súas vidas. Mais non era a primeira vez que xurdía unha corrente similar en internet, con exemplos como o #IAmNotAfraidToSpeak aparecido un ano antes en Rusia, ou o #WhatWereYouWearing iniciado tres anos atrás. A posición de Milano, xunto coa situación ao redor do caso Weinstein, posibilitou o alcance masivo do hashtag, que se afianzou como catalizador do movemento. De novo son cada un dos casos individuais e illados os que dotan de poder a un símbolo, neste caso o cancelo MeToo, no cal se concentra un poder maior coa capacidade de exercer presión nos gobernos e no total da sociedade onde emerxen. Por outra banda, as institucións e organismos de poder non están exentos de casos similares. Un exemplo recente é o de Cataluña, onde se promoveu un referéndum de autodeterminación conducido polo goberno autonómico. Con el dotaron á poboación dun modo de expresar a opinión xeral sobre o estado da cuestión a través dunha votación, que acabou na declaración unilateral de independencia por parte de Carles Puigdemont en consonancia aos resultados obtidos. Esta sería suprimida inmediatamente polo goberno central, e os seus autores represaliados.
Porén, a día de hoxe pode resultar máis complicado realizar accións de desobediencia, levantarse contra aquelas cousas que resultan inxustas, xa non só polo feito de que estean normalizadas, senón porque cada vez está menos claro de onde proveñen e como se proxectan no noso día a día. Non é algo que aparecese recentemente, é unha realidade que se está a construír dende hai bastante tempo. John Steinbeck refléxao na súa obra As uvas da ira (1939) onde os granxeiros se cuestionan quen os bota fóra das súas terras. A resposta dos mensaxeiros é de rigorosa actualidade, un simple: “os bancos”. Unha institución que carece de cara á que se enfrontar e que desconcerta por completo aos campesiños. Estas novas formas serían conceptualizadas anos despois rigorosamente polo filósofo francés Michel Foucault nas descricións do panóptico[3] e o concepto da biopolítica[4], advertindo que se trata de procesos que se veñen pouco a pouco desenvolvendo desde finais do século XVIII.
A pesar disto, ou precisamente por isto, o noso tempo é un momento en que a transgresión resulta cada vez máis necesaria, máis imprescindible, se se pode empregar esta expresión. Cada vez estamos máis controlados e con menos posibilidades de rebelarnos (os mercados case fagocitaron por completo ese concepto, o de rebeldía, para vendérnolo a modo de camisetas de prezo razoable). Cada vez é máis complicado distinguir aquilo que nos axuda e aquilo que nos retén. Por iso mesmo é maior a necesidade de sacarlle a máscara á realidade que nos rodea e poder ser conscientes dela dun modo apropiado.
“Quen non se move non sente as cadeas” Rosa Luxemburgo.
[1] National Association for the Advancement of Colored People (Asociación Nacional polo Progreso da Xente de Cor)
[2] Por aquel entón Martin Luther King era un reverendo bautista influínte na comunidade afroamericana, aínda que estaba lonxe da relevancia na esfera política que posuiría nos anos seguintes.
[3] Desenvolve este concepto na súa obra Vixiar e castigar (1975). O panóptico nace como unha estrutura carcelaria con forma circular, deseñada por Jeremy Bentham. No seu centro estabelece unha torre de vixilancia dende a que se pode ver todas as celdas. O revolucionario deste modelo é que dende as propias celdas os presos non podían saber se os estaban a vixiar, isto levávaos a autorregular o seu comportamente constantemente a fin de evitar castigos. Foucault aplica esa fórmula a sociedade en xeral, na que os suxeitos, a fin de non ser xulgados como anormais ou tolos, autorregulan o seu comportamente e cohiben as súas accións, pensamentos e discursos.
[4] Adícalle un curso completo no College de France no ano 1979. A biopolítica sería, a grandes rasgos, a instauración do panóptico a nivel social, ese autorregular o comportamente a ollos dos demáis. Cabe advertir que Foucault non é o único que estudou este tipo de comportamentos. Goffman, por exemplo, analiza esta conducta de forma profunda en Estigma e A presentación da persoa na vida cotidiana.
